Staan we aan de vooravond van een revolutie in de menselijke voortplanting? Het zou zo maar kunnen. De mogelijkheid om embryo’s te selecteren en aan te passen is er. Dat roept vragen op, zonder gemakkelijke antwoorden. De landelijke #DNAdialoog geeft er ruimte aan.
‘Als het maar gezond is’. Dat was jarenlang het antwoord op de vraag of iemand in blijde verwachting het liefst een jongetje of een meisje zou willen krijgen. In sommige landen is er overigens een sterke voorkeur voor (gezonde) jongetjes, die via geslachtsbepaling en abortus werkelijkheid kan worden. Op de gezondheid hebben we betrekkelijk weinig grip, maar dat kan veranderen.
Voor een aantal ernstige genetische aandoeningen kun je in Nederland pre-implantatie genetische diagnostiek laten uitvoeren. Dat betekent een IVF-traject (bevruchting van eicellen in het laboratorium), waarbij het DNA in een celletje van ieder embryo dat bij de behandeling ontstaat wordt getest op de schadelijke mutatie. Alleen embryo’s zonder die mutatie worden in de baarmoeder geplaatst.
Genredactie
Sinds enkele jaren is duidelijk dat het ook mogelijk moet zijn om zo’n mutatie te repareren bij het prille embryo, met behulp van ‘genredactie’. Dit is een methode om het DNA gericht en snel aan te passen (momenteel vooral via de ‘crispr-cas’ techniek), die ook bij een embryo is te gebruiken.
In november 2018 maakte de Chinese onderzoeker Jiankui He bekend dat hij op die manier het DNA van twee embryo’s had gewijzigd: hij wilde een mutatie aanbrengen die resistentie voor het aidsvirus zou opleveren. Dit was tegen alle internationale afspraken in. Het is namelijk nog niet zeker of dit soort ingrepen bij embryo’s wel veilig is.
Daarnaast zal zo’n genetische ingreep als het goed is in iedere cel van het embryo plaatsvinden, waardoor ook het kind dat hieruit ontstaat de verandering in iedere cel heeft. Dus ook in de geslachtscellen. Zo’n genetisch aangepast persoon zal de verandering dus doorgeven aan volgende generaties. Een extra reden om heel voorzichtig te zijn.
Mensverbetering
De mogelijkheid genen aan te passen bij embryo’s is een prachtige manier om ernstige genetische ziekten in de kiem te smoren. Maar het zou ook zijn te gebruiken om ‘verbeteringen’ aan te brengen in het DNA, zoals He feitelijk deed met zijn resistentie voor aids. Designerbaby’s zijn nog ver weg, want de meeste eigenschappen hangen niet van één gen af, maar toch roept het vragen op: wat mag wel en wat mag niet? Gemakkelijke antwoorden zijn er niet.
Pessimisten voorspellen dat deze techniek hoe dan ook zal worden ingezet voor mensverbetering. Optimisten vinden dat maar onzin, er zijn toch regels? Maar de actie van He laat al zien dat regels niet gemakkelijk af te dwingen zijn. Bovendien, we willen niet alleen dat het kindje gezond is, maar ook verder lekker in z’n vel zal zitten.
Dat is in ieder geval de overtuiging van het bedrijf Genomic Prediction. Zij brachten een DNA test op de markt waarbij in een embryo de kans wordt bepaald op verschillende eigenschappen die deels genetisch bepaald zijn. Het gaat om de kans op suikerziekte, hartziekten, of bepaalde vormen van kanker. En de kans op extreem kleine lengte of een extreem laag IQ. Let wel: het gaat om kansen.
Het idee is dat ouders (ook zonder vruchtbaarheidsproblemen) voor IVF kiezen om hun embryo’s dan te laten testen. Die krijgen elk een score en de wensouders kunnen het ‘beste’ embryo kiezen. Want wie wil nou een kind met een 4x verhoogd risico op suikerziekte? Wel, aangezien het risico daarop vrij klein is, is de kans nog steeds niet heel hoog. Toch zou een embryo met zo’n ‘verhoogd risico’ vermoedelijk niet door de selectie komen. Er lijkt al vraag te zijn naar de test van Genomic Prediction. Dit laat zien hoe ver ouders willen gaan om een gezond (of kansenrijk) kind te krijgen.
Bevruchting
Genetische testen, en in de toekomst vermoedelijk ook genetische aanpassingen, zullen naar alle waarschijnlijkheid onderdeel gaan worden van de menselijke voortplanting. In Nederland vermoedelijk netjes gereguleerd, in het buitenland zal vermoedelijk alles mogelijk zijn voor wie betaalt. Valt er dan nog wat te reguleren? Jawel. We kunnen in ieder geval bespreken wat we hier in Nederland wel en niet willen. Het is belangrijk om niet te optimistische te zijn, maar ook niet te pessimistisch. Maar gemakkelijke antwoorden ‘nee, dat gebeurt écht niet…’ lijken niet reëel.
Een complicatie is wel dat voor het veilig uitvoeren van genredactie bij embryo’s onderzoek nodig is. Onderzoek met embryo’s, die daarbij voor een deel vernietigd zullen worden. Binnen de christelijke ethiek wordt veelal de bevruchting aangehouden als punt waarop het menselijk leven begint en daarmee ook ten volle beschermwaardig is.
Klompje cellen
Critici stellen dat het embryo alleen een klompje cellen is. Dat klopt, maar ook een foetus van 25 weken of een volwassenen is een ‘klomp cellen’. Toch zijn beide volledig beschermd door de wet. Waar je de lijn voor volledige bescherming trekt is feitelijk altijd willekeurig. Er zijn argumenten om het bij de bevruchting te leggen, maar ook voor ‘toenemende beschermwaardigheid’ zijn argumenten. Dat vraagt om zorgvuldige formuleringen, het ‘klompje cellen’ argument is te gemakkelijk.
Recent is duidelijk geworden dat er ook synthetische embryo’s gemaakt kunnen worden, embryo-achtige structuren uit gekweekte stamcellen. Het is nog niet duidelijk of die structuren tot een individu kunnen uitgroeien. Vermoedelijk zullen we dit voor muizen snel weten. Als het bij muizen lukt, lijkt er geen reden te zijn waarom het bij mensen niet zou kunnen. Met name voor wie stelt dat het leven bij de bevruchting begint, zal dat vragen opwerpen over beschermwaardigheid. Ook hier zijn er geen gemakkelijke antwoorden.
Geïnteresseerd in deze materie? Lees het Rathenau rapport In gesprek over het aanpassen van erfelijk DNA van embryo’s, kijk bij de DNAdialoog of een brochure over het maatschappelijk debat rond kweken van embryo’s.
Wilt u een informatieve lezing over dit onderwerp? Die kan ik verzorgen! Neem contact op voor de mogelijkheden. NB: aan zo’n lezing zijn wel kosten verbonden.
